In de eerste golf liet België, vooral in de woonzorgcentra wat steken vallen. Er was het tekort aan mondmaskers en testen, de grote woonzorgcentra als corona-hotspots en het ontbreken van krachtdadige politici. Deze zaken hebben ervoor gezorgd dat België relatief hard getroffen is geweest.

In de tweede golf was er dan weer het te vroeg juichen van de regering in lopende zaken, de geflopte coronatracing-app en opnieuw de woonzorgcentra als hotspots. Deed België het in vergelijking met andere landen echt zo slecht, of was ze gewoon een slachtoffer van haar ligging en politieke structuur?

Oversterfte: grote verschillen in Europa.

Bij “oversterfte” kijken we even niet naar de precieze doodsoorzaak van overlijdens. We tellen gewoon alle overlijdens op, ook de mensen die stierven in een auto-ongeval of die van de trap zijn gevallen. En dan kan je zien of er meer mensen gestorven zijn dan je “normaal” zou verwachten op basis van de sterftecijfers van vorige jaren. In België is dat verschil met een “normaal” jaar groot. In andere landen is het heel klein of zelfs onbestaand.

Van de Europese landen waar cijfers van beschikbaar zijn, is de oversterfte in bijvoorbeeld Denemarken, Finland, Portugal, Oostenrijk en Griekenland beduidend lager. Vooral Denemarken lijkt een interessante case om te bekijken. Zij komen als één van de minst gehavende landen uit de pandemie en kregen na de eerste golf applaus voor hun aanpak.. (Cf. Na de eerste golf: waar was de sterfte het hoogste? | De Volkskrant, ‘We became overconfident.’ Denmark chastened by second coronavirus wave (irishtimes.com))

Denemarken had in de eerste golf maar drie procent oversterfte

Denemarken had tijdens de eerste golf maar gemiddeld drie procent meer oversterfte dan normaal. Die drie procent is statistisch niet betekenisvol genoeg om het te kunnen onderscheiden van de landen die geen significante oversterfte kenden. In België bedroeg dit tijdens de maanden van de eerste golf bijna 150% en in heel 2020 nog altijd 16,6%.(Cf. Na de eerste golf: waar was de sterfte het hoogste? | De Volkskrant), Sterfte | Statbel (fgov.be))

De snelheid waarmee die sterftecijfers stegen, kan ingeschat worden door de z-scores van de sterftes te vergelijken. In België waren de golven duidelijk veel steiler dan in Denemarken, waar ze volgens Euromomo enkel tijdens de tweede golf net een kleinere, maar toch substantiële verhoging vormden. Op onderstaande grafiek zie je dat de Deense blauwe lijn nauwelijks boven de rode lijn uitkomt. Het aantal doden ging dus veel minder snel omhoog in Denemarken dan in België. (Cf. Graphs and maps — EUROMOMO)

België en Denemarken zijn twee totaal verschillende landen

Maar is zo’n vergelijking wel mogelijk? België en Denemarken zijn uiteraard twee totaal verschillende landen. België heeft een veel grotere bevolkingsdichtheid dan Denemarken. Zo leven er bijna drie keer meer mensen per vierkante kilometer dan in Denemarken. In Vlaanderen zijn het zelf meer dan drie keer zo veel. In Europa zijn er echter landen met een nog lagere bevolkingsdichtheid, zoals Frankrijk, die wel een grote oversterfte kennen. (Cf. Statbel, het Belgische statistiekbureau | Statbel (fgov.be), Denmark Population 2021 (Demographics, Maps, Graphs) (worldpopulationreview.com))

Ligt het dan aan de ligging? Centraler dan België kan je in Europa niet liggen. De Europese hoofdstad Brussel én België zijn een beetje het kruispunt van Europa, waar mensen van over heel de wereld naar toe komen.

Bovendien speelt ook toeval een heel belangrijke rol. Was er veel of weinig uitwisseling met Noord-Italië op het moment dat het virus daar uitbrak? Het is best mogelijk dat Denemarken gewoon veel geluk heeft gehad tijdens de eerste golf en bij het versoepelen na de tweede golf. Het is dus niet eenvoudig om met zekerheid conclusies te trekken. Maar er zijn ook wel verschillen in beleidskeuzes. (Cf. Als het virus opleeft, speelt toeval daarbij een grote rol | Trouw)

Drie opvallende verschillen met Deense Corona-aanpak

Er zijn drie opvallende verschillen die naar boven komen wanneer het beleid van de twee landen vergeleken wordt.

1. Een snellere reactie op de eerste golf
2. Een andere organisatie van de ouderenzorg
3. Een andere teststrategie

1. Snellere en meer vastberaden aanpak van eerste golf

Toen in maart 2020 duidelijk werd welke proporties de uitbraak van COVID-19 aannam, was geen enkel land op zo’n crisis voorbereid. Sommige landen waren beter in staat om sneller te schakelen en hebben zo doden en in sommige gevallen zelfs een piek kunnen voorkomen. Denemarken was één van de eerste landen om een lockdown af te kondigen op 11 maart en heeft zo de eerste golf praktisch overgeslagen. België besloot pas een week later om in lockdown te gaan. (Cf. Fast in, first out: Denmark leads lockdown exit | Reuters)

De Deense premier Mette Frederiksen was één van de eerste Europese leiders die besliste om de grenzen en scholen te sluiten. Zo’n snelle en drastische lockdown bleek achteraf de meest succesvolle manier om tijdens de eerste besmettingsgolf het virus klein te krijgen. Desondanks koos ze ervoor om tijdens de tweede golf, onder druk van de oppositie, een soepeler beleid te voeren. Er tekende zich in eind 2020 en begin 2021 een grotere piek af in besmettingen, maar de oversterfte bleef beperkt. (Cf. ‘We became overconfident.’ Denmark chastened by second coronavirus wave (irishtimes.com))

Ondanks dat Denemarken besliste om snel in lockdown te gaan, was het dagelijkse leven er minder verstoord dan in landen zoals Italië, Frankrijk en België. Publieke bijeenkomsten waren verboden en de horeca en scholen werden gesloten, maar niet-essentiële verplaatsingen zijn nooit verboden geweest. Zo kon het land ook als eerste Europese land de lockdown loslaten. (Cf. Fast in, first out: Denmark leads lockdown exit | Reuters), Second virus wave 'very unlikely' in Denmark, says expert | Reuters)

België slachtoffer van gebrek aan krachtdadige regering?

België zat op dat moment echter met een regering in lopende zaken en heeft iets langer gewacht met maatregelen. Daarnaast zorgde de Belgische staatsstructuur ervoor dat er veel meer overleg nodig was. Dat kan het beleid minder krachtdadig maken, maar volgens Wouter Beke, Vlaams minister van Welzijn, Gezin, Volksgezondheid en Armoedebestrijding, zorgde het overleg er net voor dat men later beter zaken kon anticiperen en is het niet noodzakelijk zo dat een eenheidsstaat beter resultaten boekt en efficiënter werkt. (Cf. Wouter Beke: 'Israël heeft gewoon geluk gehad' - Veto.be)

2. Een andere ouderenzorg

Vooral in de eerste maanden lag het zwaartepunt van de crisis in de woonzorgcentra. Maar de cijfers tonen aan dat ook in het verder verloop van de pandemie de woonzorgcentra corona-hotspots bleven. Circa de helft van alle overledenen aan COVID-19 woonde in een verpleeghuis. (Cf. The pandemic shows the urgency of reforming care for the elderly, The Economist)

Grote verschillen in aantal doden woonzorgcentra

Maar dat aandeel wisselt sterk tussen landen; het was circa 80% in Canada, 50% in Nederland en 30% in Denemarken. (Cf. The pandemic shows the urgency of reforming care for the elderly, The Economist)

In Vlaanderen waren tijdens de eerste golf twee op de drie COVID-19-doden bewoner van een woonzorgcentrum. In de tweede golf waren de helft van de corona-doden bewoners van woonzorgcentra tegenover dus maar één derde in Denemarken.

(Cf. Bijna twee op de drie covid-19-doden komen uit rusthuis - De Standaard, Bijna helft Vlaamse coronadoden is weer rusthuisbewoner | De Tijd)

Minder woonzorgcentra is minder COVID-19 overlijdens

Landen met minder woonzorgcentra hebben minder COVID-19-doden, meldt The Economist. ‘Het aantal rusthuisbedden verklaart 28% van de variatie in dodenaantallen tussen Europese landen en 16% van de verschillen tussen Amerikaanse staten, volgens een studie van onderzoekers van de universiteit van Tel Aviv. (Cf. The pandemic shows the urgency of reforming care for the elderly, The Economist)

Vlaams minister voor Welzijn Wouter Beke zegt daarover in een interview met de Leuvense studentenkrant Veto:

“We hebben in België natuurlijk enorm veel woonzorgcentra. We zijn op dit moment het slachtoffer van het anticiperen van de vorige regering op de vergrijzing. Wanneer je extra capaciteit creëert om de intrede van de babyboomgeneratie in de woonzorgcentra op te vangen, kan dit soort virus enorme schade aanrichten. De toename in woonzorgcentra en rusthuisbedden was dus een bewuste keuze die ondanks goede bedoelingen nefast is gebleken tijdens de pandemie.”

Het vergrijzingsbeleid van de huidige en vorige Vlaamse regeringen komt tijdens de corona-crisis niet goed uit de verf. Dat Denemarken minder plaatsen in woonzorgcentra heeft, komt hen nu goed uit, maar heeft natuurlijk ook nadelen.

Zo lang mogelijk thuis

In Denemarken is er de tendens om - nog meer dan in België - zorg zoveel mogelijk thuis te organiseren en mensen hun zelfstandigheid zo lang mogelijk te laten behouden.Om hieraan tegemoet te komen wordt er ingezet op mobiele verzorgers en technologische hulp. Deense ouderen staan in het algemeen positief ten opzichte van die evolutie. Daarnaast worden ouderen zo veel beter beschermd in het geval van een pandemie. (Cf. Elderly care · Healthcare DENMARK)

In België worden ouderen gemotiveerd om eerst naar thuiszorg en mantelzorg te kijken, voor ze beslissen naar een woonzorgcentrum te trekken. De wachtlijsten voor woonzorgcentra zijn lang, maar toch heeft België beduidend meer bedden in de langdurige zorg per aantal inwoners dan Denemarken.

3. Testen, testen, testen!

In Denemarken worden enorm veel tests afgenomen. In totaal heeft Denemarken op 27 juli meer dan vier keer zo veel PCR-tests per inwoner afgenomen dan België. In Denemarken zijn dat er 38.288.367 en in België slechts 16.962.713 terwijl België ongeveer dubbel zo veel inwoners heeft als Denemarken. De laatste weken heeft België haar wekelijks gemiddelde wel opgekrikt, maar dat heeft waarschijnlijk vooral te maken met de verplichte tests voor reizigers. (Cf. Belgium COVID-19 Dashboard - Sciensano › Tests (google.com), COVID-19 surveillance - Danish Health Authority (sst.dk))

Naast het hoge aantal PCR-testen, motiveert de Deense overheid haar burgers ook om op vrijwillige basis sneltesten te gebruiken, wanneer ze niet in contact gekomen zijn met iemand met COVID-19 en zelf geen symptomen hebben. In totaal werden in Denemarken op 27 juli al 36.981.935 antigeentesten afgenomen. (Cf. COVID-19 surveillance - Danish Health Authority (sst.dk))

Door het gebruik van testen kon Denemarken sneller versoepelen

De tests waren voor Denemarken een belangrijk middel om de Deense samenleving op een verantwoorde manier te kunnen heropenen na de tweede lockdown. Hiervoor hebben ze de capaciteit van laboratoria gecoördineerd verhoogd en zelfs een kleine mobiele testeenheid ingezet om die laboratoria aan te vullen. (Cf. Corona en ouderen: Denemarken deed het anders. Ook beter? - Guus Schrijvers)

Uiteindelijk kon Denemarken sneller heropenen dan voorspeld was. Begin april werkten zij al met een corona-certificaat waarmee je onder andere naar de kapper kon wanneer je een bewijs van vaccinatie, eerdere besmetting of negatieve test kon voorleggen. Daarna versoepelde Denemarken in sneltempo verder. Begin mei was de horeca terug open en mochten Denen terug concerten bijwonen, steeds met het corona-certificaat in de hand.(Cf.Denemarken voert versoepelingen in en werkt met "corona certificaat" | VRT NWS: nieuws, CORONAVIRUS - De toestand in Denemarken | Flanders Trade (flandersinvestmentandtrade.com), Denemarken versoepelt in hoog tempo, dankzij massaal testen en de corona-app | NOS)

Gratis testen doet meer testen

Zowel sneltesten als PCR-tests zijn in Denemarken altijd gratis. Deze teststrategie kost zo'n DKK 2 miljard per maand, maar werpt wel haar vruchten af. Ook al is momenteel slechts 50% van de volledige Deense bevolking gevaccineerd, hebben de Denen het leven al bijna volledig kunnen hervatten. (Cf. Op straat geen mondmasker te zien en op café met je coronacertificaat: zo doen ze het in Denemarken | VRT NWS: nieuws, CORONAVIRUS - De toestand in Denemarken | Flanders Trade (flandersinvestmentandtrade.com))

In België kan je nu ook twee gratis tests aanvragen om te gebruiken voor evenementen of reizen. Die gratis tests konden echter pas aangevraagd worden vanaf juli. Eerdere versoepelingen waren in België bijna volledig afhankelijk van de vaccinatiecampagne. Er was dus geen beleid om tests te gebruiken bij versoepelingen of om zoveel mogelijk mensen voortdurend te testen zoals in Denemarken wel het geval was.

Testen maken in Denemarken deel uit van het dagelijkse leven

Horeca-bezoekers moeten in België geen negatieve tests voorleggen, maar het aantal zittenden aan een tafel wordt wel nog steeds beperkt. Daarnaast zijn mondmaskers nog verplicht wanneer je je tafel of kamer verlaat. België koos er dus niet voor om extra versoepelingen met het gebruik van corona-certificaten te laten gepaard gaan.

In Denemarken wordt het corona-paspoort niet alleen gebruikt om de horeca en contact-beroepen sneller te heropenen en open te houden, maar bijvoorbeeld ook in fitnesscentra en drukke kerken. Bovendien adviseert de Deense overheid werknemers die niet willen thuiswerken en nog niet gevaccineerd zijn om zich minstens wekelijks te laten testen. Testen maakt voor de meeste Denen dan ook deel uit van het dagelijkse leven. (Cf. Corona passport – where and how? (coronasmitte.dk))

Culturele verschillen ook belangrijk

Dat er zoveel getest wordt, heeft ook te maken met het feit dat er onder Deense burgers en professionals een grote bereidheid is om zich te laten testen. De Deense overheid speelde hierop in door de Denen te wijzen op hun maatschappelijke verantwoordelijkheid. Die maatschappelijke verantwoordelijkheid vertaalt zich bovendien ook in sociale druk tussen de Denen onderling. (Cf. Corona en ouderen: Denemarken deed het anders. Ook beter? - Guus Schrijvers), Op straat geen mondmasker te zien en op café met je coronacertificaat: zo doen ze het in Denemarken | VRT NWS: nieuws)

Denemarken kon ook haar eerste lockdown sneller versoepelen dan andere landen. Hans Jorn Kolmos, een professor in Klinische microbiologie aan de Universiteit van Zuid-Denemarken zei hierover aan Reuters: “De snelle lockdown en het feit dat Denen echt luisterden naar de aanmaningen tot goede hygiëne en ‘social distancing’ is de reden dat we zo ver geraakt zijn.” Hij voegt toe dat in tegenstelling tot Italianen en Fransen, Denen bovendien minder geneigd zijn te knuffelen en te kussen wanneer ze elkaar begroeten. (Cf. Fast in, first out: Denmark leads lockdown exit | Reuters)

Conclusie: Beleid Denemarken maakte een verschil

Landen vergelijken is moeilijk. Je weet nooit zeker of de omstandigheden wel helemaal vergelijkbaar zijn. Landen kunnen ook gewoon in verschillende mate aan het virus zijn blootgesteld, bijvoorbeeld omdat er op cruciale momenten meer of minder reizigers waren uit bepaalde, besmette streken.

Maar dat neemt niet weg dat er ook verschillen in beleidskeuzes zijn. Die gaan dus vooral over de organisatie van de ouderenzorg en over een erg breed en gratis testbeleid. Daardoor is Denemarken tweemaal sneller kunnen versoepelen en bleven de menselijke en economische kost van deze crisis eerder beperkt.